W ostatnim czasie coraz większa ilość zapytań dotyczy sposobów oraz zasad pozbawienia spadkobierców praw do spadku.

Otóż, najogólniej rzecz ujmując, prawo spadkowe przewiduje dwie podstawowe sytuacje, kiedy spadkobiercy mogą zostać pozbawieni praw do spadku. Pierwszy dotyczy uznania konkretnego spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, drugi z kolei odnosi się wydziedziczenia spadkobiercy. Obie instytucje prawa istnie różnią się od siebie i różna jest podstawa ich stosowania (choć niektóre przesłanki się częściowo pokrywają).

W niniejszym artykule Kancelaria Adwokacka omówi pierwszy sposób pozbawienia spadkobiercy praw do spadku tj. uznania go za niegodnego dziedziczenia.

Zgodnie z art. 928 § 1 i 2 k.c. spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku.

Wskazany wyżej przepis, nie wdając się w głębsza analizę prawną (jest to niemożliwe z uwagi na bardzo obszerny charakter tego zagadnienia) opiera się na założeniu, że w pewnych sytuacjach względy natury etycznej przemawiają za pozbawieniem określonej osoby zdolności do dziedziczenia, a więc spadkobiercy już po uzyskaniu tytułu powołania do dziedziczenia, osoby uprawnionej z tytułu zapisu windykacyjnego po otwarciu spadku, zapisobiercy po nabyciu roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego lub uprawnionego z tytułu zachowku po nabyciu roszczenia o jego wykonanie.

Formalnoprawną podstawą do uznania danej osoby za niegodną jest orzeczenie Sądu. Jest to orzeczenie konstytutywne, czyli kreujące nową sytuację prawną (pozbawienie spadkobiercy praw do spadku).

Istotne dla tej instytucji prawnej jest to - w odróżnieniu od wydziedziczenia - że dla uznania za niegodnego nie ma w zasadzie znaczenia wiedza i wola spadkodawcy (vide: B. Rystwej-Markiewicz, Niegodność dziedziczenia, PS 2006, nr 9, s. 91; J. Zrałek, Niegodność dziedziczenia - uwagi de lege ferenda, Rejent 2006, nr 2, s. 212). Wobec tego, innymi słowy jeżeli istnieje przyczyna uznania spadkobiercy za niegodnego, każdy, kto ma w tym interes, może wytoczyć stosowne powództwo, chyba że spadkodawca, znając przyczynę uzasadniającą niegodność, przebaczył spadkobiercy.

Z literalnego brzmienia art. 928 k.c. zdaje się wynikać, że uznanie niegodności może dotyczyć wyłącznie osoby fizycznej. Zdaniem Kancelarii Adwokackiej należy jednak zgodzić się z poglądem, iż przepis ten obejmuje również osoby prawne, których niegodność może uzasadniać zachowanie osób fizycznych pełniących funkcje jej organu, o ile spełnione są przesłanki wymagane do przypisania zachowania osób pełniących funkcje organu danej osobie prawnej (vide: M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 1027).

Wymienione w art. 928 § 1 k.c. przyczyny (przesłanki) uznania za niegodnego mają charakter zamknięty. Zatem, niedopuszczalne jest żądanie uznania danej osoby za niegodną dziedziczenia z innego powodu, nawet - gdyby w świetle zasad współżycia społecznego - powody te były oczywiście uzasadnione. Oznacza to, że art. 5 k.c. nie może kreować nowych sytuacji, w których spadkobierca mógłby zostać uznany za niegodnego (nawet, jeżeli jego postępowanie byłoby wysoce naganne).

Przepis art. 928 § 1 i 2 k.c. wprowadza trzy podstawy uznania spadkobiercy za niegodnego tj., gdy spadkobierca: dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego

Pierwszą przyczyną uznania za niegodnego jest dopuszczenie się przez spadkobiercę umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. De lege lata ani kodeks cywilny i kodeks karny nie zawierają definicji pojęcia "ciężkiego przestępstwa". Jednakże w orzecznictwie przyjmuje się, że "ciężkie przestępstwo" użyte w 928 § 1 i 2 k.c. nie jest tożsame z terminem "zbrodnia" określonym w art. 7 § 2 k.k., a w konkretnych okolicznościach "ciężkim przestępstwem" może okazać się także czyn uznany za występek w świetle art 7 par. 3 k.k. (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2000 r., I Aca 262/00, OSA 2002, poz. 25).

Drugą przyczyną uznania spadkobiercy za niegodne są sytuacje, gdy spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. W zakresie wykładni pojęcia podstępu i groźby zastosowanie znajdzie ogólny przepis art. 86 k.c. i art. 87 k.c.. Oczywiste jednocześnie jest, że zarówno podstęp, jak i groźba muszą pochodzić od spadkobiercy, który ma być uznany za niegodnego. Wydaje się też, że dla zastosowania wobec spadkobiercy sankcji w postaci uznania za niegodnego konieczne jest osiągnięcie przez spadkobiercę zamierzonego skutku, o którym mowa w komentowanym przepisie (vide: J. Kremis, E. Gniewek (w:) E. Gniewek, Komentarz, s. 1533).

Trzecia, a zarazem ostania grupa przyczyn uzasadniających pozbawienia spadkobiercy praw do spadku, obejmuje swoim zakresem stany faktyczne stanowiące zamach na już złożone oświadczenie woli bądź stanowiące próbę sfałszowania wyrażonej woli. Za niegodnego może być uznany spadkobierca, który umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. Należy jednak wskazać, że u podstaw wskazanej przesłanki leży zawsze świadome i celowe działanie spadkobiercy, który ma być uznany za niegodnego (vide: A. Kidyba, Komentarz do art. 928 Kodeksu cywilnego, wydanie Lex Omega).

Konkludując, skoro uznanie spadkobiercy za niegodnego dochodzone jest w procesie na zasadach ogólnych, zaś wyrok Sądu ma charakter prawnokształtujący, to truizmem jest konstatacja, że warunkiem koniecznym jest prawidłowe przygotowanie procesu pod względem faktycznym oraz prawnym. Chodzi przede wszystkim o zaofiarowanie Sądowi właściwych środków dowodowych na ściśle określone tezy oraz wywiedzenie w pozwie poprawnej argumentacji prawnej, tak, aby uniknąć jakiejkolwiek polemiki ze strony pozwanego. Właściwe przygotowanie procesu uzasadnione jest również dlatego, że zmiana procedury cywilnej nakłada na powoda bardzo rygorystyczne obowiązki, których uchybienie zazwyczaj prowadzi do przegrania procesu i proces taki w przyszłości w zasadzie nie może być już powtórzony.

Dariusz Grabarczyk - adwokat