W poprzednim artykule Kancelarii Adwokackiej mowa była o jednym ze sposobów pozbawienia spadkobiercy praw do spadku tj. uznania go za niegodnego dziedziczenia. W niniejszym natomiast artykule poruszony został - niezmiernie często spotykany w praktyce - problem wydziedziczenia.

Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wydziedziczenie jest instytucją prawa cywilnego pozwalającą spadkodawcy na pozbawienie prawa do zachowku osób do zachowku uprawnionych z mocy ustawy, tj. zstępnych, małżonka i rodziców. Należy zgodzić się z poglądem, że wydziedziczenie pozbawia nie tylko prawa do zachowku, pozbawia również powołania do spadku (M. Pogonowski, Wydziedziczenie. Zarys problematyki, Rejent 2005, nr 4, s. 121), a ściślej rzecz ujmując, pozbawia zdolności do dziedziczenia po określonym spadkodawcy (E. Niezbecka, Skutki prawne..., op. cit., s. 16). W drodze wydziedziczenia spadkodawca skutecznie obala ustawowy tytuł powołania do dziedziczenia. Wydziedziczony zostaje potraktowany tak samo jak osoba, która nie dożyła chwili otwarcia spadku.

Istotną uwagą jest, że w art. 1008 Kodeksu cywilnego ustawodawca wprowadził zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia tj. niedopuszczalna jest więc wykładnia rozszerzająca tego przepisu (A. Szpunar, Uwagi o prawie do zachowku, op. cit., s. 26).

Tytułem zatem przykładowego omówienia przesłanek wydziedziczenia warto podkreślić, że przyczyna wydziedziczenia określona w art. 1008 pkt 1 k.c. wymaga łącznego spełnienia trzech przesłanek: sprzeczności postępowania z zasadami współżycia społecznego, uporczywości takiego postępowania, dezaprobaty spadkodawcy. Postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wiązane jest zazwyczaj z nagannym trybem życia uprawnionego do zachowku, na przykład alkoholizmem, narkomanią, popełnianiem przestępstw, które nie jest akceptowane przez spadkodawcę. Z kolei, przyczyna wydziedziczenia wskazana w pkt 3 art. 1008 k.c. polegająca na uporczywym niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych oznacza, że zachowanie uprawnionego do zachowku musi odnosić się do osoby spadkodawcy i musi dotyczyć niedopełniania obowiązków rodzinnych względem niego, na przykład niewykonywania obowiązku alimentacyjnego, nieudzielania opieki, braku pomocy w chorobie itp. Należy jednak podkreślić, że wskazane zachowanie powinno nosić cechy uporczywości, czyli powinno być długotrwałe czy wielokrotne. W pojęciu "zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych", mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397.00, Lex nr 75286).

I wreszcie, zgodnie z art. 1008 pkt 2 k.c. wydziedziczenie może być uzasadnione dopuszczeniem się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (szerzej B. Kordasiewicz (w:) System prawa prywatnego, t. 10, s. 853-856). Jeżeli chodzi o ustalenie, czy w konkretnym przypadku zostało popełnione wskazane w tymże przepisie przestępstwo, należy odwołać się do regulacji zawartej w przepisach kodeksu karnego. Na użytek wydziedziczenia nie jest jednak konieczne skazanie uprawnionego do zachowku za dane przestępstwo prawomocnym wyrokiem karnym. Stąd też popełnienie przestępstwa może być ustalane w postępowaniu cywilnym, jednakże Sąd jest związany wyrokiem karnym w granicach art. 11 Kodeksu postępowania cywilnego.

Zgodnie z art. 1009 k.c. przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Na podstawie tego przepisu w literaturze przyjmuje się, że ustawa nie wymaga wyraźnego wskazania wprost przyczyny wydziedziczenia, jednakże wola wydziedziczenia i jego przyczyna powinny wynikać z treści testamentu (M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 1193; J. Kremis, B. Burian (w:) E. Gniewek, Komentarz, s. 1631). Jeżeli jednak z treści testamentu nie wynika przyczyna wydziedziczenia, wskazany spadkobierca nie zostanie pozbawiony prawa do zachowku (M. Pogonowski, Wydziedziczenie..., op. cit., s. 121).

Natomiast, zgodnie z art. 1010 § 1 i 2 k.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Konkludując wskazać należy, że sprawy, które dotyczącą problemów wydziedziczenia generują bardzo często obszerne postępowanie dowodowe, a co za tym idzie wymagają gruntownego przygotowania sprawy, w szczególności z uwagi na wprowadzoną niedawno prekluzję dowodową tj. automatycznego pomijania przez Sąd spóźnionych dowodów lub twierdzeń, co zazwyczaj łączy się z przegraniem procesu.

Dariusz Grabarczyk - adwokat