W niniejszym artykule omówiony zostanie problem skutków prawnych odwołania darowizny nieruchomości, jeżeli owa darowizna uczyniona została do majątku wspólnego małżonków, a odwołanie darowizny nastąpiło wyłącznie w stosunku do jednego z małżonków.

Faktycznie powyższe zagadnienie budzi poważne wątpliwości w praktyce orzeczniczej Sądów powszechnych i rozstrzygnięcia Sądów bywają często skrajnie różne. Dlatego też zostało przedstawione zagadnienie prawne Sądowi Najwyższemu, które sformułowane jest w postanowieniu z dnia 9 kwietnia 2015 r. (sygn. akt V CSK 444/14). Uchwała w tej sprawie została podjęta w dniu 31 marca 2016 roku w składzie pełnej Izby Cywilnej..

Otóż, Sąd Najwyższy przedstawił pełnemu składowi Izby Cywilnej Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:" Czy odwołanie na podstawie art. 898 § 1 k.c. w stosunku do jednego z małżonków darowizny nieruchomości, uczynionej do majątku wspólnego, uprawnia darczyńcę do żądania przeniesienia na niego udziału niewdzięcznego małżonka we własności tej nieruchomości?".

Moim zdaniem, odpowiedź na zadane przez Sąd Najwyższy pytanie została już udzielona znacznie wcześniej przez inny skład Sądu Najwyższego i w tym zakresie rozbieżność w orzecznictwie nie powinna zachodzić.

Zauważyć należy, że odwołanie darowizny nieruchomości nie stwarza skutków rzeczowych, a więc powrotnego przejścia jej własności z mocy prawa na darczyńcę, lecz rodzi obowiązek obdarowanego do przeniesienia własności nieruchomości z powrotem na darczyńcę.

Z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r., I CSK 284/11, (OSP 2013, nr 1, poz. 3) wynika, że w sytuacji, gdy darczyńca skutecznie odwołuje darowiznę, dokonaną na rzecz małżonków do ich majątku objętego wspólnością ustawową, tylko w stosunku do jednego z małżonków, to nie przysługuje mu roszczenie o powrotne przeniesienie własności w postaci udziału w dotychczasowej wspólności majątkowej małżeńskiej, lecz roszczenie pieniężne z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, zgodnie z art. 898 § 2 k.c. w związku z art. 405 in fine kodeksu cywilnego, w wysokości, co do zasady, połowy wartości przedmiotu darowizny. Nie można zrealizować obowiązku zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości tylko przez jednego z obdarowanych małżonków, wobec którego nastąpiło odwołanie darowizny, ponieważ nieruchomość jest także własnością drugiego małżonka do „niepodzielnej ręki” (współwłasność łączna).

Jednakże w uchwale Sądu Najwyższego z dnia Najwyższego z dnia 28 września 1979 r., III CZP 15/79 (OSNC 1980, nr 4, poz. 63) stwierdzono, że odwołanie darowizny, której przedmiot został z woli darczyńcy objęty wspólnością majątkową zakłada cofnięcie woli darczyńcy także co do wejścia tego przedmiotu darowizny do wspólnego majątku małżonków. Zatem odwołując darowiznę, darczyńca cofa swą wolę obdarowania małżonka i zarazem włączenia darowanej rzeczy do wspólnego majątku. Jak wywodzi się w tej uchwale, a także we wcześniejszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1969 r., III CZP 133/68 (OSNCP 1969, nr 11, poz. 193) oraz idącej w tym samym kierunku późniejszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 1988 r., III CZP 67/88 (OSNC 1989, nr 11, poz. 180) nie sposób przyjąć, również ze względów moralnych, aby ustrój wspólności majątkowej zmieniał ustawowe uregulowanie umowy darowizny w odniesieniu do dopuszczalności jej odwołania względem osoby, która okazała się wobec darczyńcy rażąco niewdzięczna. Jeżeli zatem skutecznie została odwołana darowizna wobec niewdzięcznego małżonka, a jej przedmiot wszedł do majątku wspólnego małżonków, to konsekwencją takiego odwołania jest ustanie co do przedmiotu darowizny wspólności ustawowej, przedmiot ten zostaje z tej wspólności wyłączony i staje się mieniem wspólnym małżonków w ułamkowych częściach równych, stosownie do art. 42 i 43 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z tym że dzieje się to tylko co do określonego składnika majątku wspólnego. Prowadzi to do przekształcenia współwłasności łącznej we współwłasność w częściach ułamkowych, a następnie włączenie udziału drugiego małżonka, który może tego wcale nie chcieć, we współwłasność z darczyńcą

Zatem, w razie odwołania darowizny w stosunku do jednego z małżonków rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych, a darczyńca może żądać wówczas przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego odwołał darowiznę, gdyby zaś niebyło to możliwe - zwrotu wartości tego udziału (art. 405 k.c.).

Dariusz Grabarczyk - adwokat.