Ustawą z dnia 18 marca 2011 roku – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458) w sposób fundamentalny zmienią się zasady rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Zmiany wejdą w życie 23 października 2011 roku. Nowelizacja ta, podobnie jak poprzednia zmiana prawa spadkowego dotycząca tzw. kręgu spadkobierców ustawowych, istotnie zmienia system dziedziczenia w Polsce.

Według obecnego stanu prawnego (do dnia wejścia w życie nowelizacji) rozporządzanie majątkiem na wypadek śmierci jest znacząco ograniczone. Spadkodawca nie może bowiem swobodnie decydować komu i co faktycznie przypadnie ze spadku. Obowiązujące przepisy spadkowe przewidują jedynie możliwość powołania spadkobierców do spadku w częściach ułamkowych. Dopiero na etapie tzw. działu spadku okazuje się co dany spadkobierca otrzyma ze spadku.

Wskazana wyżej nowelizacja stwarza zaś możliwość w zasadzie niczym nieskrępowanego rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci, w postaci tzw. zapisu windykacyjnego, który dla swej ważności wymaga formy aktu notarialnego. Każdy inny zapis, nieposiadający formy szczególnej aktu notarialnego, uważany będzie za zapis zwykły. W tym przypadku reguły dziedziczenia pozostaną analogiczne do dotychczas obowiązujących. Innymi słowy, w dniu wejścia w życie nowelizacji w polskim prawie spadkowym funkcjonować będą równoległe dwa reżimy tj. reżim zapisu zwykłego i reżim zapisu windykacyjnego.

Zgodnie z nowelizacją zapisem windykacyjnym spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba (np. konkretne dziecko lub inna osoba) nabywa konkretny przedmiot zapisu z chwilą jego śmierci (np. nabywa mieszkanie położone w Pile). Zapis windykacyjny wywołuje zatem w chwili otwarcia spadku skutki rzeczowe (tj. od razu spadkodawca staje się właścicielem tego mieszkania).

Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

1) rzecz oznaczona co do tożsamości,

2) zbywalne prawo majątkowe,

3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,

4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.

Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa sięza nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lubz okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie sięlub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lubz zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lubz okoliczności.Spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym osobę, na której rzecz uczynił zapis windykacyjny.Przy obliczaniu dolicza się do spadku zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.Zapis windykacyjny dokonany przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny dokonany przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Konsekwencją wprowadzenia zapisu windykacyjnego jest także zmiana reguł dotyczących zachowku.

Postanowiono bowiem, że jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu. Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.

Nowelizacja reguluje również odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych za długi spadkowe. Do chwili działu spadku wraz ze spadkobiercami solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe ponoszą także osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne. Rozliczenia między spadkobiercami i osobami, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Spadkobiercom uwzględnia się ich udział w wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Od chwili działu spadku spadkobiercy i osoby, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Odpowiedzialność osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny za długi spadkowe, jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku. Wprowadzono również możliwość zaliczenia zapisów windykacyjnych na schedę spadkową.

Inne wprowadzone zmiany polegają m.in. na możliwości ustanowienia więcej niż jednego wykonawcy testamentu; możliwości powołania wykonawcy testamentu do sprawowania zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem oraz wprowadzeniu możliwości powołania wykonawcy testamentu do sprawowania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego, do chwili objęcia we władanie tego przedmiotu przez osobę, na której rzecz uczyniono zapis windykacyjny.

Zespół Kancelarii Adwokackiej.