W licznie zadawanych pytaniach pytacie Państwo o prawa i obowiązki spółdzielców oraz czynności kontrolne, które może podejmować członek spółdzielni wobec organów spółdzielni, zwłaszcza jej zarządu.

Wychodząc od spostrzeżeń natury historycznej warto przypomnieć, że przed poważną nowelizacją Ustawy prawo spółdzielcze, która nastąpiła w 2005 roku, członkowie spółdzielni (w tym spółdzielni mieszkaniowej) nie mieli praktycznie żadnych uprawnień w spółdzielni, a jedynie obciążeni byli obowiązkami, w praktyce sprowadzającymi się do uiszczania wpisowego oraz opłat. Pierwotne zapisy Ustawy prawa spółdzielczego sprzyjały licznym nadużyciom w spółdzielni oraz doprowadziły w konsekwencji do upadku spółdzielczości w Polsce. Z jednej bowiem strony brak było podstaw prawnych do pociągnięcia członków organów spółdzielni do odpowiedzialności cywilnej lub karnej, z drugiej zaś członkowie spółdzielni nie mieli jakiegokolwiek rzeczywistego wpływu na jej funkcjonowanie.

Dlatego też ustawą z dnia 3 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw, ustawodawca fundamentalnie zmienił zarówno zasady funkcjonowania organów spółdzielni, wprowadzając realną możliwość pociągnięcia osób „zarządzających” spółdzielnią do odpowiedzialności cywilnej oraz karnej, jak i przyznał członkom spółdzielni liczne prawa oraz kompetencje, które umożliwiają im rzeczywisty wpływ na działalność spółdzielni. Twierdzić można, że od daty wejścia w życie tej nowelizacji w Polsce obowiązuje zupełnie nowy, zdrowy model spółdzielczości. Jednakże, aby wykorzystać w pełni instrumenty prawne przyznane spółdzielcom należy uświadomić im realny charakter praw w spółdzielni, co determinować powinno ich większą aktywność w codziennym życiu spółdzielni.

Otóż, zgodnie z z art. 18 § 1 Ustawy prawo spółdzielcze prawa i obowiązki wynikające z członkostwa w spółdzielni są dla wszystkich członków równe.

Członek spółdzielni ma prawo:

Spółdzielnia może odmówić członkowi wglądu do umów zawieranych z osobami trzecimi, tylko wówczas gdy wykaże, ze naruszałoby to prawa tych osób lub jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że członek wykorzysta pozyskane informacje w celach sprzecznych z interesem spółdzielni i przez to wyrządzi spółdzielni znaczną szkodę. Odmowa natomiast powinna być wyrażona na piśmie. Członek, któremu odmówiono wglądu do umów zawieranych przez spółdzielnie z osobami trzecimi, może złożyć wniosek do Sądu rejestrowego o zobowiązanie spółdzielni do udostępnienia tych umów. Wniosek należy złożyć w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia członkowi pisemnej odmowy.

Wobec tego obecnie członek spółdzielni ma bardzo szerokie uprawnienia informacyjne co do działalności spółdzielni, które jest członkiem.

Ponadto, członek spółdzielni może żądać rozpatrzenia przez organy spółdzielni wniosków dotyczących jej działalności. Obowiązujące prawo daje zatem każdemu spółdzielcy, który złożył wniosek w zakresie działalności spółdzielni do organu wskazanego przez ustawę lub statut, uprawnienie do żądania rozpatrzenia wniosku.

Ustawodawca znowelizował także treść art. 58 Prawa spółdzielczego określającego zasady odpowiedzialności cywilnej członków zarządu spółdzielni. Dotychczas bowiem odpowiedzialność członków zarządu wobec spółdzielni za błedy w zarządzaniu spółdzielnią ograniczało się maksymalnie do trzykrotności ich miesięcznego wynagrodzenia, czyli wg ogólnych zasad prawa pracy. Obecnie zaś art. 58 Prawa spółdzielczego stanowi, że członek zarządu, rady oraz likwidator odpowiada wobec spółdzielni za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółdzielni, chyba że nie ponosi winy.Nowelizacja tym samym wprowadza w zakresie odpowiedzialności członków zarządu reżim znany z Kodeksu spółek handlowych (vide: art. 293 § 1 i art. 483 § 1 k.s.h.).

Członek zarządu ponosi odpowiedzialność za każdą szkodę poniesioną przez spółdzielnię majątkową i niemajątkową. Obowiązek naprawienia szkody obejmuje zarówno stratę rzeczywistą, jak i utracone korzyści. Odpowiedzialność w trybie tego przepisu występuje, jeśli szkoda powstaje przez zachowanie sprzeczne z prawem lub postanowieniami statutu spółdzielni. Odpowiedzialność ta jest oparta na zasadzie winy. Fundamentalną jednak różnicą na gruncie prawa spółdzielczego w stosunku do ogólnych reguł odpowiedzialności za szkodę stanowi rozkład ciężaru dowodu. Nie bowiem spółdzielnia winna wykazać zachodzenie winy po stronie członka zarządu, rady, likwidatora, lecz te osoby muszą wykazać, iż ich zachowanie, choć sprzeczne ze prawem lub statutem, nie było zawinione.

Oczywiście, jeśli nie zachodzą przesłanki odpowiedzialności ze wskazanego przepisu, spółdzielnia może zawsze domagać się naprawienia szkód na zasadach ogólnych, czyli z deliktu (art. 415 i n. k.c.), odpowiedzialności pracownika za szkody wyrządzone pracodawcy, odpowiedzialności za nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 i n. k.c.).

Cytowany przepis prawa spółdzielczego, mimo iż w całości oparty na konstrukcji Kodeksu spółek handlowych, nie powtarza uregulowania z art. 293 § 2 i 483 § 2 k.s.h., tj., że członkowie zarządu powinni przy wykonywaniu swojej działalności dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Przepisy Kodeksu spółek handlowych z natury prawnej spółek – podmiotów profesjonalnych - podwyższają miernik staranności osób pełniących funkcje organu, wobec tzw. zwykłego wzorca staranności (vide: art. 355 § 1 k.c.), to zaś znacząco rozszerza zakres okoliczności prowadzących do powstania szkody, za które osoby te ponoszą odpowiedzialności (vide: art. 472 k.c.). Wydaje się jednak, że jeżeli jednak w organie spółdzielni zasiada osoba, dla której taka funkcja należy do zawodowo wykonywanej działalności, na zasadach ogólnych, również w jej przypadku miernik staranności, wyznaczający zakres odpowiedzialności za szkody poniesione przez spółkę wskutek zachowania takiej osoby, jest podwyższony do poziomu należytej staranności profesjonalisty, co może rodzić jej odpowiedzialność odszkodowawczą wobec spółdzielni.

Ostatnią fundamentalną zmianą prawa spółdzielczego jest stworzenie podstaw do pociągnięcia członków organów spółdzielni do odpowiedzialności karnej.

Zgodnie z art. 267a Prawa spółdzielczego, który utracił moc 13 lipca 2011 r., kto, biorąc udział w tworzeniu spółdzielni lub będąc członkiem jej zarządu lub rady albo likwidatorem, działa na jej szkodę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5 i grzywnie.

Wobec utraty mocy obowiązującej w/w przepisu, tzw. przestępstwo działania na szkodę spółdzielni, w ujęciu ogólnym, obecnie stypizowane jest w art. 296 Kodeksu karnego (przestępstwo niegospodarności). Przestępstwo działania na szkodę jest przestępstwem publicznoskargowym ściganym z urzędu. Przedmiotem ochrony są najogólniej interesy spółdzielni narażonej na działanie dla niej szkodliwe ze strony członków organów spółdzielni oraz szeroko rozumiana prawidłowość funkcjonowania spółdzielni. Szkoda spowodowana działaniem osób odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie spółdzielni powstaje wbrew woli poszkodowanego, stanowi ona różnicę pomiędzy obecnym jego stanem majątkowym a tym, jaki zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 22 listopada 1963 r., III PO 31/63, OSNCP 1964, nr 7-8, poz. 128).

Z kolei, przestępstwo określone w art 267b Prawa spółdzielczego jest przestępstwem umyślnym, indywidualnym, które może popełnić jedynie osoba zajmująca określoną funkcję, tj. będąca członkiem zarządu bądź likwidatorem, która nie zgłasza w czasie właściwym wniosku o upadłość spółdzielni.

Następnym przestępstwem wprowadzonym w prawie spółdzielczym stanowi zachowanie opisane w art. 267c. Mianowicie, kto, będąc członkiem organu spółdzielni albo likwidatorem wbrew przepisom ustawy: nie poddaje spółdzielni lustracji, nie udziela lub udziela niezgodnych ze stanem faktycznym wyjaśnień lustratorowi, nie dopuszcza go do pełnienia obowiązków lub nie przedkłada stosownych dokumentów, nie udostępnia członkom spółdzielni protokołu lustracji, nie zwołuje walnego zgromadzenia, zebrania przedstawicieli albo zebrań grup członkowskich poprzedzających zebranie przedstawiciela, nie przygotowuje w terminie dokumentów dotyczących dokonania podziału w spółdzielni podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.

Ustawa penalizuje zachowania członków organów spółdzielni albo likwidatora niespełniających ciążących na nich ustawowo obowiązków związanych z lustracją spółdzielni. Artykuł 48 Prawa spółdzielczego określa zadania zarządu spółdzielni, stanowiąc przy tym domniemanie kompetencji na jego rzecz. Wobec tego to na zarządzie spółdzielni ciąży obowiązek terminowego poddania spółdzielni lustracji

Ponadto ustawodawca w art. 267d Prawa spółdzielczego penalizuje następujące zachowanie:kto, będąc członkiem organu spółdzielni albo likwidatorem, ogłasza dane nieprawdziwe albo przedstawia je organom spółdzielni, władzom państwowym, członkom spółdzielni lub lustratorowi podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Osobne przestępstwo stanowi zachowanie art. Ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Art. 27³ tej Ustawy kto, będąc członkiem zarządu spółdzielni mieszkaniowej, pełnomocnikiem, albo likwidatorem, wbrew obowiązkowi dopuszcza do tego, że spółdzielnia nie udostępnia członkowi spółdzielni mieszkaniowej odpisów oraz kopii dokumentów nie rozlicza kosztów budowy lokalu w terminach podlega karze grzywny.

Wobec tego wprowadzony przepis karny umożliwia nałożenie kary grzywny na członków zarządów spółdzielni mieszkaniowych, pełnomocników, albo likwidatorów, którzy wbrew swoim obowiązkom dopuszczają do tego, że spółdzielnia nie udostępnia członkowi spółdzielni mieszkaniowej odpisów oraz kopii statutu i regulaminów oraz kopii uchwał organów spółdzielni i protokołów obrad organów spółdzielni, protokołów lustracji, rocznych sprawozdań finansowych oraz faktur i umów zawieranych przez spółdzielnię z osobami trzecimi, albo dopuszczają do tego, że spółdzielnia nie rozlicza kosztów budowy lokalu w terminach w terminie 6 miesięcy od dnia oddania budynku do użytkowania.

Zespół Kancelarii Adwokackiej.