W wielu zapytaniach kierowanych do Kancelarii Adwokackiej pytacie Państwo o możliwość dochodzenia odszkodowania w przypadku nieuzasadnionego zatrzymania albo tymczasowego aresztowania.

Otóż wyjaśniając Państwa wątpliwości wskazać należy, że odpowiedzialność za szkodę, generalnie, oparta może być na zasadzie winy albo ryzyka. W sensie praktycznym (procesowym) okoliczność, z jaką zasadą odpowiedzialności mamy do czynienia (czy winą, czy ryzyka) ma pierwszorzędne znaczenie Dochodzenie bowiem odszkodowania na zasadzie winy możliwe jest tylko, gdy żądający odszkodowania wykaże, że pomiędzy działaniem sprawcy, a szkodą istniał normalny związek przyczynowy. Z kolei, dochodzenie odszkodowania na zasadzie ryzyka upraszcza znacznie proces, albowiem wykazać należy jedynie, że zaszły przesłanki opisane w konkretnym przepisie prawa statuującym właśnie taką odpowiedzialność. Prawodawca normując odpowiedzialność cywilną na zasadzie ryzyka, jednocześnie wyraźnie wskazuje także okoliczności ograniczające, czy wyłączające taką odpowiedzialność (tzw. przesłanki egzoneracyjne), np. art. 433, 434 i 435 k.c. Innymi słowy, jeżeli osoba wyrządzająca szkodę, chce się uwolnić od odpowiedzialności musi owe przesłanki egzoneracyjne wykazać.

Zgodnie z art. 552 § 4 k.p.k. odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.

W wypadku zatem niesłusznego tymczasowego aresztowania, w cyt. wyżej przepisie, okoliczności egzoneracyjne nie zostały wskazane. Ustawodawca wymienił je dopiero w art. 553 k.p.k.

Wobec tego, Skarb Państwa może uchylić się od obowiązku zapłaty odszkodowania w przypadku, gdy zachowanie osoby, która została ostatecznie tymczasowo aresztowana, podjęte zostało w zamiarze wprowadzenia w błąd Sądu lub organu ścigania w postaci złożenia fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub fałszywego wyjaśnienia, co spowodowało niekorzystne dla tej osoby orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania - z wyjątkiem okoliczności (sytuacji) określonych w art. 553 § 2 k.p.k. Z kolei, druga okoliczność (art. 553 § 3 k.p.k.), wpływająca na ograniczenie wysokości odszkodowania, to przyczynienie się osoby tymczasowo aresztowanej do wydania niekorzystnego dla niej orzeczenia. Ustalając zakres przyczynienia się stosować należy art. 362 k.c.

Rozważyć wobec tego należy, co rozumieć należy pod stwierdzeniem ustawodawcy w art. 552 § 4 k.p.k., że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą tylko za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Z tej bowiem normy wynika logicznie, że Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za każde niesłuszne tymczasowe aresztowanie, a jedynie za takie, które ponadto jest niewątpliwie niesłuszne.

Historycznie rzecz biorąc, obowiązujący k.p.k. z 1969 r., w art. 487 § 4, posługiwał się określeniem "oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie", a więc określeniem odmiennym. Jeżeli tak jest, to znaczy, iż ustawodawca zamierzał wyrazić w ten sposób inną treść normatywną i rozszerzyć odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłusznie zastosowane tymczasowe aresztowanie albo zatrzymanie (tak przynajmniej czytamy w uzasadnieniu projektu Kodeksu postępowania karnego).

Jednakże wydaje się, że określenia "niewątpliwie" oraz "oczywiście" to w języku polskim synonimy (vide: A. Dąbrówka, E. Gekller, R. Turczyn, Słownik synonimów, Warszawa 1993, s. 87 i 151). Wobec tego bez znaczenia praktycznego przekonanie było autorów projektu k.p.k. z 1997 r., że posługując się innym wyrazem niż k.p.k. z 1969 r., odniesionym do niesłuszności także tymczasowego aresztowania, nadali art. 552 § 4 k.p.k. nową treść.

Jak trafnie podkreśla się w doktrynie nie ma bowiem znaczenia, co ustawodawca chciał wyrazić w normie prawnej, lecz to, co wyraził, posługując się wyrazami o określonym w języku polskim znaczeniu. Nie można bowiem odwołać się tylko do własnego wyczucia językowego, które dyktuje, wsparte regułami logiki, że wyraz "niewątpliwy" ma więcej desygnatów niż wyraz "oczywisty". Jest bowiem tak, że to, co jest oczywiste, zawsze jest niewątpliwe, gdy jednocześnie nie wszystko, co niewątpliwe, jest oczywiste. Taki właśnie pogląd, z odmiennie formułowaną argumentacją, przyjęty został w piśmiennictwie na gruncie nowego k.p.k. Warto jednak przypomnieć, że po wejściu w życie k.p.k. z 1969 r. porównanie art. 487 § 4 tego kodeksu z treścią art. 510 § 3 k.p.k. z 1928 r. doprowadzić mogło do wniosku, po zastosowaniu wykładni językowej, że oczywista bezzasadność znaczy to samo, co oczywista niesłuszność (vide: T. Gardocka, glosa do postanowienia SN z 24 kwietnia 1981 r., II KZ 67/81, OSPiKA 1984, z. 1, s. 20). Prowadzi to do wniosku, że przywiązywanie zasadniczej wagi do zmiany w treści art. 552 § 4 k.p.k., wobec posłużenia się określeniem "niewątpliwie" zamiast "oczywiście", nie jest uzasadnione (vide: tamże).

Natomiast z takiego jak w art. 552 § 4 k.p.k. unormowania wynika, że ryzyko Skarbu Państwa w tym wypadku kształtowane jest przede wszystkim przez kryterium słuszności (przesłanka słuszności). Tylko bowiem niewątpliwa niesłuszność stanowić może podstawę tego roszczenia odszkodowawczego. Innymi słowy, jeżeli nawet tymczasowe aresztowanie było słuszne, to sama szkoda wynikająca z jego stosowania nie stanowi podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa. Tak samo będzie w wypadku niesłuszności.

Wobec powyższego niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie będzie miało miejsce wówczas, gdy było ono stosowane z naruszeniem przepisów k.p.k. dotyczących tego środka zapobiegawczego albo okazało się niezasadne z punktu widzenia ostatecznego (prawomocnego) rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w tej sprawie, a także w toku postępowania w przedmiocie odszkodowania lub zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie (vide: Lech K. Paprzycki, Komentarz aktualizowany do art.552 kodeksu postępowania karnego).

Różnica zaś poglądów między orzecznictwem Sądu Najwyższego a piśmiennictwem, na gruncie przepisu art. 487 § 4 d.k.p.k., co do tego, czy oceny trzeba dokonywać ex nunc czy też ex tunc, nie wymaga dalszego rozważania. Spór ten rozstrzyga na korzyść piśmiennictwa przyjęcie w k.p.k. z 1997 r. (w art. 552 § 4) odpowiedzialności Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka. Wobec tego niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie to takie, które - przede wszystkim z perspektywy ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy i końcowych ustaleń dokonanych w sprawie o odszkodowanie - nie powinno mieć miejsca (vide: tamże).

Oznacza to, że oceny słuszności tymczasowego aresztowania należy dokonywać przede wszystkim z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie.

Zespól Kancelarii Adwokackiej