W nawiązaniu do cyklu artykułów Kancelarii Adwokackiej dotyczących roszczeń odszkodowawczych z tytułu szkody na osobie oraz licznych zapytań z Państwa strony, poniżej wyjaśniamy istotę roszczeń z tytułu śmierci osoby najbliższej.

Zgodnie z art. 446 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.) jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. Z kolei, §2 cyt. artykułu przewiduje, że osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. Ponadto, zgodnie z §3 cyt. przepisuSąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Co więcej, zgodnie z §4 cyt. artykułu Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Najogólniej rzecz ujmując, art. 446 k.c. określa zakres naprawienia szkody, jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego.

Zobowiązany do naprawienia szkody jest osoba, której działanie (odpowiedzialność deliktowa) doprowadziła do uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, w konsekwencji której nastąpiła bezpośrednio śmierć poszkodowanego.

Uprawnionym natomiast do żądania kompensaty należą osoby pośrednio poszkodowane:

· osoby, które poniosły koszty leczenia i pogrzebu zmarłego;

· osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny;

· osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania;

· najbliżsi członkowie rodziny zmarłego.

Na podstawie art. 446 § 1 k.c., jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, osoby, które faktycznie poniosły koszty leczenia i pogrzebu zmarłego, mogą żądać ich zwrotu od zobowiązanego do naprawienia szkody. Dotyczy to wszelkich osób, które rzeczywiście poniosły koszty leczenia i pogrzebu zmarłego, niezależnie od tego, czy są to osoby obce lub bliskie zmarłego.

W nauce prawa cywilnego przyjmuje się, że obowiązek zwrotu kosztów pogrzebu obejmuje swym zakresem wydatki poniesione zgodnie z lokalnymi i środowiskowymi zwyczajami, a które obejmują przygotowanie pogrzebu, samą ceremonię oraz postawienie nagrobku.

W szczególności za uzasadnione tradycjami uważa się poniesienie kosztów: przygotowania zwłok do pogrzebu i ich dostarczenia na cmentarz, nabycia trumny, kremacji zwłok, zakupu miejsca na cmentarzu, postawienia nagrobku, zakupu kwiatów i odzieży żałobnej, koszty ceremonii pogrzebowej, poczęstunku po pogrzebie dla osób bliskich (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 4 czerwca 1998 r., II CKN 852/97, OSN 1998, nr 11, poz. 196; wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1982 r., II CR 556/81, LEX nr 8388).

Nie budzi nadto wątpliwości, że obowiązek zwrotu kosztów obejmuje tylko wydatki, które można uznać, że stosownie do okoliczności utrzymane są w rozsądnych granicach (w przeciętnej wysokości) i zarazem wyłącznie już poniesione w chwili żądania zwrotu (vide: A. Cisek (w:) E. Gniewek, Komentarz, 2008, art. 446, nb 5; M. Safjan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. I, 2005, art. 446, nb 10; A. Śmieja (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 725).

W wyroku Sądu Najwyższego z 9 marca 2007 r. (V CSK 459/06, LEX nr 277273) Sąd ten stwierdził, że chociaż z treści art. 446 § 1 k.c. nie wynika w sposób jednoznaczny ograniczenie zakresu zwrotu kosztów pogrzebu, w tym kosztów wystawienia nagrobka, jednak powszechnie przyjmuje się, że koszty te podlegają zwrotowi w ograniczonym zakresie. Nie są to więc wszelkie koszty poniesione przez konkretną osobę w konkretnym przypadku, lecz zwykle ponoszone wśród określonego kręgu podmiotów, ponieważ granice obowiązku zwrotu wyznaczają zwyczaje przyjęte w danym środowisku.

Szersze uprawnienia przysługują osobom, względem którym ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny.

Jeżeli bowiem wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, przepis art. 446 § 2 zd. 1 k.c. przyznaje osobom, względem którym ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, możliwość żądania od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego.

Sąd Najwyższy stwierdził w wyroku z 9 marca 2007 r. (V CSK 459/06, LEX nr 277273), że ta przesłanka nie jest spełniona, jeżeli zmarłym był student, utrzymywany przez ojca, który domaga się renty na podstawie art. 446 § 2 k.c. W tym przypadku to nie na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny. Natomiast nie ma znaczenia dla żądania renty faktyczne wykonywanie lub niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego przez zmarłego.

W doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że roszczenie o zasądzenie renty ma charakter odszkodowawczy, ale ponieważ ma kompensować korzyści, jakie uprawniony utracił przez śmierć poszkodowanego, jego zakres wyznaczają okoliczności prawnie relewantne dla ustalenia wysokości świadczenia alimentacyjnego (vide: A. Śmieja (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 727 i n.).

Prawo do renty na podstawie art. 446 § 2 zd. 1 k.c. ma małżonek, który przed śmiercią swojego współmałżonka nie pracował zarobkowo i to bez względu na swoją zdolność do samodzielnego utrzymania się (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 1990 r., I CR 422/90, OSN 1991, nr 10-12, poz. 124).

Na podstawie art. 446 § 2 zd. 2 k.c. takiej samej renty, jaka przysługuje osobom uprawnionym do alimentacji, mogą żądać inne osoby bliskie zmarłego. Warunkom jednak formalnym takiej renty jest to, aby były to osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli nadto z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Osoby bliskie zmarłego dotyczy osób, które rzeczywiście pozostawały w bliskich stosunkach uczuciowych ze zmarłym. W szczególności chodzi tutaj o konkubenta, wychowanka, członków rodziny zastępczej, osobę, z którą zmarłego łączyły bliskie więzi przejawiające się we wspólnym, wieloletnim prowadzeniu gospodarstwa domowego (vide: A. Śmieja (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 730 i n.).

Renta z art. 446 § 2 zd. 2 k.c. uzależniona jest nadto od jej uzasadnienia w ramach zasad współżycia społecznego.

Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, niezależnie od roszczeń wymienionych w art. 446 § 1 i § 2 k.c., najbliżsi członkowie rodziny zmarłego mogą domagać się stosownego odszkodowania, jeżeli wskutek śmierci poszkodowanego nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej (art. 446 § 3 k.c.) oraz odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 446 § 4 k.c.).

Uprawnionymi do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia podstawie art. 446 § 3 i § 4 k.c. są wyłącznie członkowie rodziny zmarłego. W judykaturze przyjmuje się jednak, że pojęcie to obejmuje małżonka i dzieci zmarłego, a także innych członków rodziny zmarłego, a więc krewnych, powinowatych lub osoby niepowiązane formalnymi stosunkami prawnorodzinnymi (np. konkubent, jego dziecko).

Odszkodowanie na podstawie art. 446 § 3 k.c. dotyczy stricte uszczerbku wynikającego z pogorszenia się sytuacji życiowej członków rodziny zmarłego powstałego wskutek śmierci poszkodowanego. W orzecznictwie przyjmuje się, że znaczne pogorszenie sytuacji życiowej może przejawiać się w utracie wsparcia i pomocy w różnych sytuacjach życiowych, a zwłaszcza w utracie szansy na pomoc w przyszłości, gdy byłaby szczególnie pożądana z uwagi na wiek rodzica zmarłego (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 13 maja 1969 r., II CR 128/69, OSP 1970, z. 6, poz. 122).

Ponadto, przyjmuje się, że pogorszenie się sytuacji życiowej osoby najbliżej może polegać na utracie zdrowia (rozstrój psychiczny), wywołanej szczególnie tragicznymi okolicznościami śmierci osoby bezpośrednio poszkodowanej (vide: wyrok SN z 8 maja 1969 r., II CR 114/69, OSN 1970, nr 7-8, poz. 129).

Z kolei w wyroku Sądu Najwyższego z 30 czerwca 2004 r. (IV CK 445/03, Mon. Praw. 2006, nr 6, s. 315) Sąd ten uznał, że znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c., obejmuje niekorzystne zmiany bezpośrednio w sytuacji materialnej najbliższych członków rodziny zmarłego (niewyczerpujące hipotezy art. 446 § 2 k.c.), jak też zmiany w sferze dóbr niematerialnych, które rzutują na ich sytuację materialną. Mogą to być zatem również zmiany w stanie zdrowia.

Zgodnie zaś z art. 446 § 4 k.c. kompensatą objęty jest także uszczerbek niemajątkowy doznany przez najbliższych członków rodziny zmarłego. Zadośćuczynienie za krzywdę jest dodatkowym roszczeniem, którego mogą oni żądać obok odszkodowania, określonego w art. 446 § 3 k.c.

Kompensacie podlega zatem doznana krzywda, a więc cierpienie, ból i poczucie osamotnienia po śmierci najbliższego członka rodziny.

Konkludując, zakres roszczeń odszkodowawczych wynikających z art. 446 k.c. otwiera każdemu szerokie spektrum dochodzenia kompensaty na wypadek śmierci osoby bliskiej.