W odpowiedzi na Państwa zapytania mailowe kierowane do Kancelarii Adwokackiej, poniżej omówiono praktyczne kwestie odwołania darowizny, postawy takiego odwołania i jego skutki.

W myśl art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.) darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Z kolei, zgodnie z § 2 cyt. artykułu zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

W orzecznictwie przyjmuje się, ze z chwilą dokonania darowizny powstaje między darczyńcą a obdarowanym szczególny stosunek osobisty, mający charakter moralny, a przejawiający się obowiązkiem wdzięczności obdarowanego. Naruszenie zaś tego obowiązku, ale jedynie w sposób dotkliwy dla darczyńcy powoduje konsekwencję przewidzianą w art. 898 § 1 k.c., polegającą na powstaniu uprawnienia darczyńcy do odwołania darowizny. Jako przesłankę tego uprawnienia ustawodawca w art. 898 k.c. statuuje rażącą niewdzięczność. Posługuje się więc typowym zwrotem niedookreślonym, pozostawiając Sądowi ustalenie, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności i odsyłając w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych. Ocena powyższa wymaga rozważenia każdego przypadku indywidualnie, na podstawie konkretnych okoliczności sprawy i wymyka się szerszym uogólnieniom (vide: wyrok SN z 13 października 2005 r., I CK 112/05, LEX nr 186998).

Pogląd powyższy znajduje pełne odzwierciedlenie w wyroki Sądu Najwyższego z 22 marca 2001 r., V CKN 1599/00, Prokuratura i Prawo 2002 r., Nr 5, str. 40, zgodnie z którym: ustawodawca nie sprecyzował pojęcia "rażąca niewdzięczność", gdyż jest to niemożliwe z uwagi na zróżnicowane sytuacje życiowe, posłużył się formułą ogólną, pozostawiając sądowi ocenę na podstawie konkretnych okoliczności sprawy. Według ugruntowanego w orzecznictwie stanowiska za niewdzięczność przyjmuje się świadome naruszenie podstawowych obowiązków ciążących na obdarowanym względem darczyńcy, krzywdzące darczyńcę. Nie wymaga wyjaśnień, iż niewdzięczność w stopniu rażącym może polegać nie tylko na działaniu, lecz także na zaniechaniu - nie czynieniu.

Wobec powyższego, ustalając, czy darczyńca ma roszczenie o odwołanie darowizny tj. czy obdarowany dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności uwzględnić należy kryteria obiektywne i subiektywne.

Te pierwsze – jak podkreśla się w judykaturze - to np. stosunki panujące w danym środowisku społecznym oraz zwyczaje utrzymujące się na danym obszarze, indywidualne przymioty osób zainteresowanych.

Te drugie zaś, to przede wszystkim wewnętrzne odczucia darczyńcy.

Innymi słowy, pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada tylko takie zachowanie się obdarowanego, polegające na działaniu lub zaniechaniu skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo mieniu darczyńcy oraz o naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych (rodzinnych) łączących go z darczyńcą oraz obowiązku wdzięczności (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 7 maja 2003 r., IV CKN 115/01 niepublikowany).

W praktyce orzeczniczej przyjmuje się nadto, że zaniechanie pomocy darczyńcy w czasie choroby wskazane zostało jako przejaw rażącej niewdzięczności (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 23 marca 2000 r., II CKN 810/98 (niepublikowany).

Niemniej w procesie Sąd zawsze oceniać będzie indywidualne okoliczności każdej sprawy.

Pogląd powyższy znajduje pełne odzwierciedlenie w wyroki Sądu Najwyższego z 16 czerwca 2010 r., II CSK 68/10, zgodnie z którym: o istnieniu lub nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku konkretne okoliczności, rozważane na tle zwyczajów panujących w określonych środowiskach społecznych, które nie wykraczają poza wypadki życiowych konfliktów. Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające, w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się, czy działaniem darczyńcy. Nie jest również obojętna przyczyna niewdzięczności, bo umożliwia dokonanie osądu, czy i na ile zachowanie obdarowanego może być uznane za nieusprawiedliwione. Przewidziana art. 898 § 2 k.c. przesłanka niewdzięczności, w stopniu rażącym, ma kwalifikowany charakter, odnoszący się do zachowań, które oceniając rozsądnie, przy uwzględnieniu miernika obiektywnego i subiektywnego, muszą być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, jak na przykład popełnienie przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, czci albo mieniu, ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych, naruszenie godności osobistej ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze.

Jak trafnie podkreśla się w doktrynie prawa cywilnego celem, który jest realizowany przez instytucję odwołania darowizny wykonanej z powodu rażącej niewdzięczności, jest pozbawienie obdarowanego tytułu, jaki uzyskał on do przedmiotu darowizny skutkiem umowy, a w konsekwencji niewdzięczności odzyskanie go przez darczyńcę. Najczęściej tytułem tym jest własność. Samo jednak odwołanie darowizny wykonanej nie realizuje skutku rzeczowego. Niewdzięczność sama w sobie jest przesłanką dla wywołania jedynie skutków obligacyjnych.

Innymi słowy, nawet w przypadku, gdy darczyńca odwoła darowiznę np. nieruchomości zabudowanej domem - to własność tej nieruchomości i domu nie powraca automatycznie na darczyńcę. Właścicielem tej nieruchomości po odwołaniu darowizny jest nadal obdarowany.

Co zatem ma zrobić darczyńca, który odwołał darowiznę?

Otóż, dla osiągnięcia skutku rzeczowego darczyńca, który korzysta z uprawnienia do odwołania darowizny, powinien wystąpić z odrębnym powództwem o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli o przeniesienie własności rzeczy z powrotem na darczyńcę.

Prawomocne orzeczenie Sądu stwierdzające obowiązek obdarowanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie.

Zatem, jeżeli po odwołaniu darowizny, obdarowany nadal korzysta z przedmiotu darowizny oraz nie zamierza „oddać” jej darczyńcy, powództwo wyżej wskazane jest jedyną prawną możliwością odzyskania przedmiotu darowizny.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny stosownie do treści art. 900 k.c. powinno być złożone na piśmie ad probationem.