W wielu wiadomościach mailach kierowanych do Kancelarii Adwokackiej pytacie Państwo, czy pracodawca może skutecznie zabezpieczyć za pomocą weksla ewentualne swoje roszczenia wobec pracownika np. z tytułu umowy o pracę (szerzej stosunku pracy).

Rzeczywiście w ostatnich latach zjawisko zabezpieczania przez pracodawcę w formie weksla przyszłych jego roszczeń wobec pracownika stało się coraz częstsze (a nawet nagminne). Oczywistą bowiem korzyścią tej formy zabezpieczenia jest to, iż zobowiązanie wekslowe ma charakter abstrakcyjny i co do zasady oderwane jest od winy pracownika. Pracodawca zatem z jednej strony uzyskuje uprawnienie do uzupełnienia weksla o określoną kwotę, z drugiej zaś strony może on dochodzić jej bezpośrednio przed Sądem i to w trybie postępowania nakazowego (bez udziału stron, na posiedzeniu niejawnym). Wydany wówczas przez Sąd nakaz zapłaty stanowi tytuł zabezpieczenia wykonalny natychmiast, bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Oznacza to, że w chwili kiedy pracodawca zdecyduje się uzupełnić weksel, zaś Sąd wyda nakaz zapłaty, pracownikowi pozostaje już tylko trudna procesowa droga obrony, w postaci wniesienia w terminie 14 dni do Sądu zarzutów od nakazu zapłaty. Ta forma zaskarżania orzeczeń jest jednak wysoce sformalizowana, albowiem pracownik musi przytoczyć w piśmie procesowym wszelkie twierdzenia, zarzuty i wnioski dowodowe pod rygorem ich późniejszego pominięcia przez Sąd.

Według Sądu Najwyższego, zasadnicze znaczenie dla udzielenia odpowiedzi na powyższe pytanie mają przepisy zawarte w Dziale V Kodeksu pracy – dalej k.p. (art. 114-127 k.p.), które z założenia ustawodawcy kompleksowo i co do zasady całościowo miały regulować postawy oraz zasady odpowiedzialności materialnej pracowników za szkody majątkowe wyrządzone w mieniu pracodawcy. Zgodnie bowiem z art. 114 k.p., pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach rozdziału I k.p.. Regulacja ta zawiera odesłanie do przepisów o odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy oraz zasad w tym określonych rozdziale. Uzasadnione jest zatem, zdaniem Kancelarii Adwokackiej, twierdzenie, że w/w regulacja wyklucza możliwość i dopuszczalność przyjęcia, że w wymienionych zasadniczych zakresach tj. podstawach oraz zasadach ponoszenia ogólnej odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy może wystąpić luka prawna w rozumieniu art. 300 k.p., której ujawnienie wymagałaby jej usunięcia przez posiłkowe i odpowiednie zastosowanie przepisów Kodeksu cywilnego, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy, w tym z unormowanymi zasadami ponoszenia pracowniczej odpowiedzialności materialnej.

Zdaniem również Sądu Najwyższego podstawowe, wyczerpujące i kompleksowe unormowanie podstaw i zasad każdego rodzaju materialnej odpowiedzialności pracowników w przepisach Działu V k.p., już z samej istoty i charakteru uregulowanej w k.p. pracowniczej odpowiedzialności materialnej wyklucza in principio możliwość i legalność poszukiwania poza przepisami k.p. lub poza stosowanymi wyjątkowo, w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy, przepisach Kodeksu cywilnego, innych dalszych (dodatkowych) podstaw i zasad dochodzenia lub sposobu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy z tytułu odpowiedzialności materialnej pracowników według "niepracowniczych" regulacji prawnych zawartych w przepisach innych ustaw niż k.p. lub Kodeks cywilny, w tym w Prawie wekslowym.

Jak wskazał trafnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2011 roku, sygn. akt: II PK 159/10: to, że co do konstrukcji, rozumienia, zakresu lub rodzaju podstawowych pojęć odszkodowawczej odpowiedzialności materialnej pracowników takich jak: wina umyślna lub nieumyślna, szkoda w pełnej lub ograniczonej wysokości, ryzyko, odszkodowanie, związek przyczynowy, przyczynienie się, ugoda stron itp. wykorzystuje się pojęcia i reguły interpretacyjne jednakowe lub wspólne dla systemu prawa cywilnego, nie przemawia ani nie uzasadnia legalności poszerzania podstaw i zasad odpowiedzialności materialnej pracowników poza ustawową materię uregulowaną w zasadniczym zakresie w Kodeksie pracy, z możliwością posiłkowego stosowania w sprawach nieunormowanych przepisami pracy nielicznych przepisów Kodeksu cywilnego, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). W sprawach odpowiedzialności materialnej pracowników stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego w szczególnych istotnych przypadkach nieuregulowanego przepisami Kodeksu pracy możliwego zbiegu podstaw pracowniczej i (lub) cywilnej odpowiedzialności materialnej za szkodę wyrządzoną wspólnie czynem niedozwolonym przez kilku pracowników, kwalifikowaną jako odpowiedzialność solidarna pracowników-sprawców szkody, albo odpowiedzialności in solidum za szkodę wyrządzoną w mieniu pracodawcy przez pracownika (pracowników) wraz z podmiotami niezwiązanymi z pracodawcą stosunkami pracy. Za całościowym uregulowaniem podstaw i zasad pracowniczej odpowiedzialności materialnej w przepisach działu V Kodeksu pracy przemawia także szczególne uregulowanie w art. 291 § 3 k.p. o stosowaniu przepisów Kodeksu cywilnego do przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej pracodawcy z winy umyślnej pracownika. Gdyby ustawodawca dopuszczał możliwość naprawienia szkody w mieniu pracodawcy na podstawie weksla wystawionego przez pracownika, to w zakresie przedawnienia roszczeń pracodawcy z takiej "wekslowej" podstawy odpowiedzialności materialnej pracowników konieczne byłoby ustanowienie w Kodeksie pracy odesłania do przepisów Prawa wekslowego. Brak takiej regulacji szczególnej sprawia, że przedawnienie roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych następuje - co do zasady - z upływem roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu szkody przez pracownika, nie później niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia (art. 291 § 2 k.p.), z wyjątkiem przedawnienia roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej umyślnie przez pracownika, które następuje według przepisów Kodeksu cywilnego (art. 291 § 3 k.p.). Już podsumowanie wyżej dokonanych rozważań uzasadnia stanowisko, że zawarte w Dziale V Kodeksu pracy przepisy prawa pracy regulujące odpowiedzialność materialną pracowników, które co do zasady całościowo (z wyjątkami usprawiedliwiającymi posiłkowe stosowanie nielicznych przepisów Kodeksu cywilnego) normują zarówno podstawy jak i zasady odpowiedzialności materialnej pracowników za szkody majątkowe wyrządzone pracodawcy wykluczają stosowanie w tym zakresie zabezpieczeń wekslowych na podstawie przepisów Prawa wekslowego.

Warto przypomnieć, że jedynie w dawnej judykaturze akceptowano wekslowe zabezpieczenie roszczeń pracodawcy. Jednakże poglądy te, zdaniem Kancelarii Adwokackiej, zdewaluowały się. Powodem tego jest głownie fakt, iż odpowiedzialność materialna pracowników za szkody wyrządzane pracodawcom była w dawnym prawie oparta na przepisach prawa cywilnego wprost, co mogło wówczas usprawiedliwiać możliwość stosowania zabezpieczeń wekslowych przyszłych roszczeń pracodawców.

Obecnie zaś, wskutek kompleksowego uregulowania w k.p. zasad odpowiedzialności materialnej pracowników, upadła, zdaniem Kancelarii Adwokackiej, jakakolwiek podstawa prawna uzasadniająca zabezpieczenie roszczeń pracodawców za pomocą weksli pracowniczych (gwarancyjnych).

Wobec tego, zdaniem Kancelarii Adwokackiej, obecnie wskutek zmian prawa, nieaktualne stało się zapatrywanie Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 21 maja 1981 r., IV PRN 6/81 (OSNC 1981 nr 11, poz. 225), zgodnie z którym: skoro przepisy Kodeksu pracy nie wyłączają możliwości zabezpieczania wekslowego roszczeń zakładu pracy przeciwko pracownikowi o wynagrodzenie szkody w mieniu powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się i realizacji tych roszczeń w drodze postępowania nakazowego, to za utrzymaniem możliwości stosowania zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy z zakresu pracowniczej odpowiedzialności materialnej na szkodę w mieniu powierzonym przemawiał wzgląd na "konstytucyjną zasadę ochrony mienia społecznego, którego zabezpieczenia dotyczy większość wystawionych weksli gwarancyjnych.

Kancelaria Adwokacka wskazuje, niezależnie od tego co zostało już opisane wyżej, że w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, które wyklucza legalność oraz przekreśla ważność ustanowienia odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika na podstawie weksla gwarancyjnego np. z tytułu rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia.

Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2011 roku, sygn. akt: II PK 159/10: roszczenie odszkodowawcze z art. 61¹ k.p., przewidziane na wypadek nieuzasadnionego rozwiązania niezwłocznego stosunku przez pracownika, ma walor regulacji wyjątkowej i przez to wyczerpującej, co powoduje, iż pracodawcy nie przysługują żadne inne roszczenia odszkodowawcze, w tym dochodzone na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.). Podważa to już co do zasady dopuszczalność stosowania gwarancyjnych weksli in blanco jako sposobu zabezpieczenia interesów pracodawcy na wypadek nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez pracownika, ponieważ stosowna regulacja odszkodowawcza, która ma zabezpieczać interesy pracodawców została wyczerpująco zawarta w przepisach prawa pracy (art. 61¹ k.p.). W konsekwencji nie zachodzi podstawowa przesłanka dopuszczalności odpowiedniego stosowania do stosunku pracy przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.), ani tym bardziej przepisów Prawa wekslowego, które nie są przepisami Kodeksu cywilnego. W sprawach nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez pracownika brak jest jakichkolwiek podstaw prawnych do stosowania szeroko rozumianych zabezpieczeń cywilnych w postaci weksli gwarancyjnych in blanco, skoro o odszkodowaniu z art. 61¹ k.p. orzeka zawsze sąd pracy pod warunkiem udowodnienia przez pracodawcę poniesionej szkody oraz jej wysokości, która w żadnym razie nie może przekroczyć wynikającego z art. 61² § 1 k.p. górnego limitu obowiązku odszkodowawczego.

Wobec tego, stosowanie zabezpieczeń wekslowych roszczeń pracodawcy o naprawienie szkód wyrządzonych przez pracowników jest niedopuszczalne i nieważne.

Nie bez znaczenia jest także okoliczność, że dopuszczenie odpowiedzialności z weksli w stosunkach pracy byłoby oczywiście sprzeczne z zasadami prawa pracy, a w szczególności z nazwanymi zasadami odpowiedzialności materialnej pracowników uregulowanymi w k.p., które z istoty i natury (właściwości) stosunku pracy i materialnej odpowiedzialności pracowników przekreślają i wykluczają legalność konstruowania abstrakcyjnych pracowniczych zobowiązań ze stosunków pracy (a contario art. 300 k.p.). Oczywiste powinno pozostać, że pracownik może ponosić odpowiedzialność ze stosunku pracy na podstawie przepisów prawa pracy i wedle zasad określonych lub wynikających z tych przepisów. Natomiast jedynie wyjątkowo i wyłącznie w zakresie nieunormowanym przepisami prawa pracy obarczenie pracownika odpowiedzialnością ze stosunku pracy dopuszczalne byłoby w drodze posiłkowego i tylko odpowiedniego stosowania tych przepisów Kodeksu cywilnego, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy.

Konkludując, zdaniem Kancelarii Adwokackiej, obecne przepisy k.p. i wykładnia prawa pracy wykluczają stosowanie zabezpieczeń wekslowych na podstawie przepisów Prawa wekslowego w stosunkach pracowniczych. Weksel taki jest nieważny z mocy samego prawa.

Zespół Kancelarii Adwokackiej