W praktyce orzeczniczej Sądów powszechnych nierzadko pojawia się istotny problem co do tego, czy odpowiedzialność z tytułu zaspokojenia roszczeń współwłaściciela, który dokonał nakładów na rzecz wspólną, ponoszą osoby będące współwłaścicielami rzeczy w chwili orzekania o odpowiedzialności z tego tytułu, czy też osoby będące współwłaścicielami w czasie, kiedy nakład został dokonany, oraz czy ma znaczenie fakt, że aktualny właściciel rzeczy, zobowiązany ewentualnie do zwrotu wartości nakładów, nabył udział we współwłasności na podstawie umowy darowizny.

Kancelaria Adwokacka podkreśla, że przedstawiony wyżej problem prawny był rozważany przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 maja 2006 r., III CZP 11/06 (OSNC 2007, nr 3, poz. 38), zgodnie z którą roszczenie o zwrot wartości nakładów poczynionych przez jednego ze współwłaścicieli na nieruchomość wspólną przysługuje przeciwko osobom, które były współwłaścicielami w czasie dokonywania tych nakładów.

Rozważyć nadto należy, czy stanowisko zajęte w w/w uchwale odnosi się również do nieodpłatnego zbycia udziału we współwłasności.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że podstawę prawną rozliczeń z tytułu nakładów poniesionych przez współwłaścicieli na rzecz wspólną stanowi art. 207 k.c., rozbieżne są natomiast wypowiedzi w kwestii podmiotu obowiązanego w sytuacji, gdy po dokonaniu nakładów nastąpiło zbycie udziału we współwłasności. Zgodnie z jednym poglądem, roszczenie o zwrot nakładów przysługuje współwłaścicielowi, który je poniósł, przeciwko osobom będącym współwłaścicielami w chwili dokonania nakładów, według drugiego natomiast, wspomniane roszczenie przysługuje przeciwko aktualnym współwłaścicielom rzeczy stosownie do wielkości ich udziałów we współwłasności.

Pierwszy pogląd został przedstawiony w uchwale z dnia 10 maja 2006 r., III CZP 11/06. W ocenie Sądu Najwyższego, roszczeń powstających w sytuacjach unormowanych w art. 207 k.c. nie można uznać za wynikające z obligacji realnej, ponieważ do zobowiązań realnych, tak jak do praw rzeczowych, ma zastosowanie zasada numerus clausus i mogą być one powołane do życia tylko w wypadkach wyraźnie przewidzianych przez ustawę, nikt bowiem nie może być obciążony cudzym zobowiązaniem, jeżeli ustawa wyraźnie tak nie stanowi. Zgodnie z uchwałą z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 78/73 (OSNCP 1974, nr 10, poz. 165), w wypadku nabycia współwłasności nieruchomości rolnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 27, poz. 250) współwłaściciele mogą w postępowaniu o zniesienie współwłasności domagać się rozliczenia nakładów poczynionych na tę nieruchomość przed datą powstania współwłasności. Z kolei w postanowieniu z dnia 5 grudnia 1997 r., I CKN 558/97 (OSNC 1998, nr 7-8, poz. 112) Sąd Najwyższy stwierdził, że roszczenie o zwrot nakładów dokonanych na przedmiot współwłasności jest roszczeniem o charakterze obligacyjnym, a jako takie może być kierowane przeciwko współwłaścicielowi, który nabył udział we współwłasności tego przedmiotu, na który poczynione zostały nakłady. W razie dalszego odpłatnego zbycia udziału we współwłasności tego przedmiotu, kolejnego nabywcy nie łączy już z byłym współwłaścicielem żaden stosunek zobowiązaniowy, chyba że co innego wynika z umowy między zbywcą i nabywcą (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 57/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 92).

Odmienny pogląd został wypowiedziany przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 marca 1999 r., I CKN 928/97 (nie publ.), w którym stwierdzono, że odpowiedzialność z tytułu rozliczenia wydatków na rzecz wspólną (art. 207 k.c.) ponosi każdoczesny współwłaściciel rzeczy, gdyż roszczenia te mają charakter prawnorzeczowy. W ocenie Sądu Najwyższego, przyłączającego się do stanowiska zajętego w uchwale z dnia 6 stycznia 1980 r., III CZP 80/79 (OSNCP1980, nr 9, poz. 157), z użycia w art. 207 k.c. określenia "współwłaściciele" wynika, że chodzi o każdoczesnego współwłaściciela, bez żadnych ograniczeń podmiotowych. Oznacza to, że nakłady dokonane przez jednego ze współwłaścicieli mają charakter rzeczowy w tym sensie, że pozostali współwłaściciele obowiązani są rozliczyć się z nim proporcjonalnie do wielkości swoich udziałów w rzeczy wspólnej, przy czym w razie zbycia udziału, obowiązek ten przechodzi na nabywcę. Takie samo zapatrywanie zostało wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 r., V CK 141/02 (nie publ.).

Swoistość relacji między współwłaścicielami, odzwierciedlona także w przyjętej w art. 207 k.c. terminologii, skłania do przeprowadzenia analizy powstania i obowiązku zaspokojenia roszczeń z tytułu wydatków poczynionych na rzecz w ścisłym związku z treścią przepisów o współwłasności, a zwłaszcza o zarządzie rzeczą wspólną. Ze względu na odmienne relacje między współwłaścicielami oraz między właścicielem i posiadaczem, przenoszenie ocen prawnych, dokonywanych na tle art. 226 i 227 k.c., do rozważanego zagadnienia prawnego, może następować jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Ocena rozważanego zagadnienia powinna zatem być dokonana w ścisłym związku z treścią przepisów kodeksu cywilnego o współwłasności, a zwłaszcza przepisów regulujących obowiązek ponoszenia wydatków na rzecz wspólną. Podstawą wniosków w tym zakresie powinna być analiza treści tych przepisów, nie zaś ogólne, teoretyczne założenia dotyczące charakteru prawnego roszczeń wynikających z zobowiązań realnych. Taki model badania charakteru prawnego roszczenia jest stosowany w zakresie rozliczania nakładów poniesionych przez posiadacza na cudzą rzecz; konkluzje o osobie obowiązanej do zwrotu nakładów wyprowadza się z interpretacji art. 226 i 227 k.c., następnie zaś określa, jaki wobec brzmienia tych przepisów jest charakter prawny roszczeń, przysługujących posiadaczowi. Ponadto, jak wynika z wykładni art. 226 i 227 k.c., ustalenie podmiotu odpowiedzialnego z tytułu nakładów (wydatków) zależy nie tylko od charakteru prawnego roszczeń powstających w razie poniesienia nakładów (wydatków), ale także od określenia chwili ich powstania i wymagalności.

Podnoszone w literaturze twierdzenie o powstawaniu między właścicielem i posiadaczem zobowiązania realnego, z którego roszczenie przysługuje posiadaczowi, dokonującemu nakładów, przeciwko właścicielowi rzeczy w chwili wystąpienia o jej windykację, jest tłumaczone w ten sposób, że z art. 226 i 227 k.c. wynika, iż dopiero w chwili zwrotu rzeczy jest możliwe określenie okoliczności pozwalających ustalić wielkość roszczenia posiadacza. Podnosi się w szczególności, że skoro fakt pokrycia nakładów koniecznych w korzyściach uzyskanych z rzeczy oraz zwiększenia wartości rzeczy w chwili jej wydania właścicielowi może być badany dopiero w razie zwrotu rzeczy, roszczenie o rozliczenie nakładów przysługuje przeciwko temu, kto w chwili wydania rzeczy był jej właścicielem. W razie zbycia rzeczy po dokonaniu nakładów przez posiadacza można więc twierdzić, że roszczenie posiadacza nie ma wyłącznie charakteru względnego, przyjęcie bowiem, że powstało ono z chwilą dokonania nakładu przeciwko ówczesnemu właścicielowi, a obecnie przysługuje przeciwko innemu podmiotowi, będącemu właścicielem w chwili zwrotu rzeczy, nakazywałoby konsekwentnie uznać, iż osoba dłużnika została wyznaczona już w związku z nabyciem własności rzeczy, na którą zostały poczynione nakłady.

Z argumentacji odnoszącej się do rozliczeń właściciela i posiadacza można niejako a contrario wywodzić wnioski co do przypadku rozliczeń między współwłaścicielami, jednakże przepisy kodeksu cywilnego regulujące współwłasność rzeczy nie dają podstaw do przeprowadzenia analogicznego wnioskowania, a w konsekwencji do uznania, że ma tu miejsce podobny mechanizm wyznaczania podmiotu obowiązanego do zapłaty za wydatki przez osadzenie go w sytuacji prawnorzeczowej bycia współwłaścicielem rzeczy w związku z nabyciem udziału.

Zdaniem Sądu Najwyższego, z art. 207 k.c. nie wynika, by roszczenie przysługujące współwłaścicielowi z tego tytułu miało cechy właściwe dla roszczeń wynikających z obligacji realnej. Ustawodawca ani wprost, ani w sposób pośredni nie wskazał, by roszczenie o zwrot odpowiedniej części wydatków było roszczeniem innym niż względne, czyli powstające, istniejące i realizowane w stosunkach między współwłaścicielem, który poniósł wydatki i podmiotem, który w chwili ich poniesienia był obowiązany do zapłaty odpowiedniej części wydatków. Ustawodawca, normując powstanie prawa względnego o rozszerzonej skuteczności, musiałby w sposób wyraźny określić jego cechy, przede wszystkim przez rozstrzygnięcie o skuteczności względem każdoczesnego współwłaściciela, czyli względem podmiotu będącego współwłaścicielem w chwili wystąpienia z żądaniem. Takiego wskazania art. 207 k.c. nie zawiera, stanowiąc tylko, że współwłaściciele ponoszą wydatki; w razie nadania roszczeniu cech właściwych dla roszczeń wynikających z zobowiązań realnych powinno nastąpić wprost określenie cech takiego roszczenia. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 10 maja 2006 r., III CZP 11/06, roszczenia te podlegają - tak jak prawa rzeczowe - zasadzie numerus clausus, to zaś powodowałoby, że nie tylko sam fakt istnienia takiego roszczenia, ale także jego konkretne cechy musiałyby być ukształtowane w ustawie, ustawodawca bowiem w dziedzinie praw rzeczowych decyduje nie tylko o katalogu takich praw, lecz również o konkretnym kształcie normatywnym każdego z nich. Z interpretacji art. 207 k.c. trudno natomiast wywodzić, że zostały spełnione opisane wymagania, niezbędne do przyjęcia, że roszczenie o zwrot wydatków wynika z obligacji realnej i jako takie ma ściśle określone przez ustawodawcę cechy. Odmiennie niż przyjął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 marca 1999 r., I CKN 928/97, i w wyroku z dnia 25 lipca 2003 r., V CK 141/02, sformułowanie art. 207 k.c., że "współwłaściciele ponoszą wydatki", nie uzasadnia zatem stwierdzenia, iż obowiązek zwrotu nakładów obciąża każdoczesnego współwłaściciela, w tym nabywcę udziału, skoro o tej "każdoczesności" ustawodawca nie rozstrzygnął wprost w art. 207 k.c. ani w innych przepisach o współwłasności.

Brak także podstaw do przyjęcia, że roszczenie o zapłatę odpowiedniej części wydatków powstaje w innej chwili niż poniesienie tych wydatków. Skoro wydatki są dokonywane w związku z czynnościami zarządu rzeczą i z zachowaniem zasad zarządu rzeczą wspólną, brak powodów i argumentów, aby roszczenie o zapłatę odpowiedniej części wydatków przez współwłaściciela, który pierwotnie nie uczestniczył w ich poniesieniu, powstawało w innej chwili niż poniesienie wydatku przez innego współwłaściciela. O trafności takiego wnioskowania można pośrednio wnioskować z użytego w art. 207 in fine k.c. sformułowania "współwłaściciele ponoszą". Użycie czasu teraźniejszego oraz stanowczej formy czasownika "ponoszą", przemawia za uznaniem, że roszczenie o zapłatę części wydatków, odpowiedniej do wielkości udziału, powstaje z chwilą poniesienia wydatków związanych z rzeczą, wynikających z czynności dokonanej zgodnie z zasadami zarządu rzeczą wspólną.

Z przepisów kodeksu cywilnego o współwłasności nie wynika, by powstanie roszczenia następowało w innej chwili, np. zwrotu rzeczy. Stosowane w art. 226 i 676 k.c. kryterium "zwrotu rzeczy" jest nieprzydatne w odniesieniu do współwłasności, z istoty której nie wynika, by w ogóle mogła i powinna być przewidywana chwila "zwrotu rzeczy". Przyjęcie takiego kryterium byłoby także sprzeczne z charakterem i celem art. 207 k.c., który reguluje stosunki w czasie trwania współwłasności. W przeciwnym razie ustawodawca zmuszałby współwłaścicieli do znoszenia współwłasności, aby w odniesieniu do zwrotu rzeczy mogli dokonać rozliczenia roszczeń uregulowanych w art. 207 k.c. Należy zatem przyjąć, że roszczenie o zapłatę odpowiedniej do udziału części wydatków powstaje z chwilą ich dokonania i od tej chwili może być dochodzone przez współwłaściciela, który poniósł wydatki.

Wyraźne rozstrzygnięcie w ustawie o istnieniu opisanej zależności byłoby wymagane tym bardziej, że o sposobie zbycia udziału decyduje zbywca udziału (dłużnik), natomiast podmiot uprawniony (wierzyciel) nie ma żadnego wpływu na to, czy rozporządzenie udziałem nastąpi odpłatnie, czy nieodpłatnie. Tymczasem charakter zbycia decydowałby o kwestii istotnej dla wierzyciela - o zmianie dotychczasowego dłużnika, przeciwko któremu wierzycielowi przysługiwały roszczenia z art. 207 k.c.

Zespół Kancelarii Adwokackiej